رضا فراهانی- پژوهشگر اقتصادی: عملیات بازار باز (Open Market Operations) یکی از ابزارهای اساسی سیاست‌ پولی بانک‌های مرکزی در جهان است. این عملیات به خرید و فروش اوراق بهادار دولتی در بازار آزاد اشاره دارد که به‌ وسیله آن، بانک مرکزی می‌تواند نقدینگی و نرخ بهره را تنظیم کند. در واقع، عملیات بازار باز فرآیندی است که طی آن بانک مرکزی با تعامل در بازار اوراق بهادار، عرضه پول را کنترل می‌کند تا به اهدافی مانند تثبیت نرخ بهره، کنترل تورم و حفظ ثبات نرخ ارز دست یابد. در دهه‌های اخیر هر چه که پیش می‌رویم اهمیت و ضریب تاثیر عملیات بازار باز در مدیریت اقتصاد کلان افزایش یافته است. برای بانک مرکزی ایران، که به طور کل با چالش‌هایی نظیر کنترل نرخ رشد کل‌های پولی و نوسانات نرخ ارز مواجه است، بهره‌گیری مؤثر از این ابزار می‌تواند نقش حیاتی در ثبات اقتصادی کشور ایفا کند.

نقش عملیات بازار باز در کنترل نرخ رشد نقدینگی

عملیات بازار باز به‌ عنوان یکی از ابزارهای اصلی سیاست پولی، به بانک مرکزی امکان می‌دهد تا حدی سطح نقدینگی در اقتصاد را تنظیم کند. بدین جهت هنگامی که بانک مرکزی اقدام به خرید اوراق بهادار دولتی می‌کند، پول به سیستم بانکی تزریق می‌شود و نقدینگی افزایش می‌یابد و بالعکس، فروش این اوراق منجر به جذب پول از سیستم بانکی و کاهش نقدینگی در دسترس عاملان اقتصادی می‌شود. عیان است که مسئله کنترل رشد نقدینگی به ‌ویژه در کشورهایی با تورم‌های بالاتر از اهمیت بیشتری برخوردار است، زیرا طبق نظریات اقتصادی‌ای مانند نظریه مقداری پول و دیگر نظریات می‌تواند به کاهش نرخ تورم در میان و بلندمدت و تثبیت اقتصاد کلان کمک کند (IMF, ۲۰۲۳). همچنین در این راستا مطالعات نشان می‌دهد که استفاده صحیح از عملیات بازار باز می‌تواند به تثبیت انتظارات تورمی و افزایش اعتماد به سیاست‌های پولی منجر شود. کشورهایی که از طریق این ابزار توانسته‌اند نرخ بهره را به‌ درستی تنظیم کنند، تورم کمتری را تجربه کرده و به ثبات اقتصادی بیشتری دست یافته‌اند (WB, ۲۰۲۳).

برای مثال، مطالعه‌ای توسط بانک جهانی در سال ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که عملیات بازار باز در کشورهایی مانند آفریقای جنوبی و هند منجر به بهبود عملکرد اقتصادی و کنترل تورم شده است. این کشورها با استفاده هوشمندانه از این ابزار، توانسته‌اند نقدینگی مازاد را جذب کرده و نرخ بهره را در سطح مطلوب نگه دارند. مشخصا بانک مرکزی آفریقای جنوبی (South African Reserve Bank - SARB) از دهه ۱۹۹۰ به طور جدی از عملیات بازار باز به‌ عنوان یک ابزار سیاست پولی استفاده کرده است. در نتیجه این اقدامات، تورم که در سال‌های قبل آن اغلب دو رقمی بوده به تدریج کاهش یافته و در طول دهه ۲۰۰۰ به محدوده‌های پایین‌تر، یعنی حدود ۴ تا ۶ درصد، رسید (SARB Annual Economic Report, ۲۰۰۵).

تحقیقات نشان می‌دهد که استفاده از عملیات بازار باز در آفریقای جنوبی به تنظیم نقدینگی و تثبیت نرخ بهره کمک کرده است، که این امر به کنترل تورم و بهبود عملکرد اقتصادی منجر شده است. در دهه ۲۰۱۰ نیز با بروز چالش‌های جدید اقتصادی، SARB بار دیگر عملیات بازار باز را به‌ طور موثر به کار گرفت تا نوسانات نقدینگی را تعدیل کند و نرخ بهره را کنترل نماید. این اقدامات باعث شد که نرخ تورم در این کشور در سال‌های قبل از ۲۰۱۵ حتی با وجود چالش‌های جهانی کنترل شود (SARB Monetary Policy Review, ۲۰۱۵). بانک مرکزی هند (Reserve Bank of India - RBI) نیز از دهه ۱۹۹۰، هم‌زمان با اصلاحات اقتصادی، عملیات بازار باز را برای کنترل نقدینگی و تثبیت نرخ ارز به کار گرفته است. یکی از نکات برجسته در سیاست‌های OMO هند این است که بانک مرکزی به‌ طور منظم به خرید و فروش اوراق قرضه دولتی اقدام می‌کند تا نقدینگی را مدیریت کند (RBI Annual Report, ۲۰۰۰).

این سیاست در دهه‌های اخیر توانست به کاهش فشارهای تورمی کمک کرده و به رشد پایدار اقتصادی منجر شود. طبق گزارش‌های بانک مرکزی هند، در سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴، عملیات بازار باز به ‌طور ویژه برای مقابله با نوسانات شدید در بازار ارز و کنترل اثرات تورم به کار گرفته شد. در نتیجه، تورم که در سال ۲۰۱۳ به حدود ۱۰ درصد رسیده بود، طی دو سال بعد به حدود ۵ درصد کاهش یافت (RBI Monetary Policy Report, ۲۰۱۵). همچنین طبق گزارشات در طول بحران مالی جهانی در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹، بانک مرکزی هند با استفاده از عملیات بازار باز توانست نقدینگی کافی را برای سیستم بانکی فراهم کرده و از کاهش شدید رشد اقتصادی جلوگیری کند. این دو تجربه نشان می‌دهد که عملیات بازار باز، وقتی در کنار سایر سیاست‌های پولی و مالی به کار گرفته شود، می‌تواند به تنظیم نقدینگی و کاهش نوسانات تورمی کمک کرده و به‌عنوان ابزاری مؤثر در دستیابی به اهداف اقتصادی کلان کشورها عمل نماید.

در ایران نیز اجرای عملیات بازار باز از سال ۱۳۹۸ با راه‌اندازی بازار بین‌بانکی ریالی به نوعی شکل رسمی به خود گرفته است. هر چند که تاریخچه اولین تحرکات جدی در این حوزه را میبایست در اوایل دهه ۸۰ شمسی جستجو کرد. با نگاهی به روند پیش‌گرفته شده در سال‌های اخیر می‌توان گفت عملیات بازار باز به عنوان یکی از ابزارهای مهم در سیاست پولی بانک مرکزی ایران نیز نهادینه شده است و به تدریج با توسعه بازار اوراق بدهی، توانسته است به ‌عنوان ابزاری مؤثرتری در مدیریت نقدینگی و کنترل تورم مورد استفاده قرار گیرد. هرچند که بدیهی است برای بهبود تاثیرات این ابزار سیاست‌گذار پولی در اقتصاد کشور، تقویت و توسعه آن گریزناپذیر است.

ارتباط عملیات بازار باز و نرخ ارز

جالب توجه است که یکی از تأثیرات کلیدی عملیات بازار باز، کنترل نوسانات نرخ ارز است. نرخ ارز به‌ عنوان یکی از شاخص‌های مهم اقتصادی، تأثیر مستقیمی بر تورم، تراز تجاری و ثبات اقتصادی دارد. بر اساس مطالعات شبکه تحقیقات علوم اجتماعی (SSRN)، کنترل نقدینگی و تثبیت نرخ بهره از طریق عملیات بازار باز می‌تواند به تثبیت نرخ ارز کمک کندکه این کاهش نوسانات نرخ ارز از طریق مدیریت صحیح نقدینگی، می‌تواند از شوک‌های ارزی جلوگیری کرده و اعتماد سرمایه‌گذاران را افزایش دهد (SSRN, ۲۰۲۲). در ایران که نوسانات نرخ ارز به ‌دلیل عوامل متعددی از جمله تحریم‌های اقتصادی، تورم و انتظارات تورمی رخ می‌دهد. عملیات بازار باز می‌تواند با تنظیم نقدینگی و نرخ بهره، به کاهش این نوسانات کمک کند. تحقیقات نشان داده است که سیاست‌های پولی فعال، از جمله عملیات بازار باز، می‌تواند به تعدیل نرخ ارز و کاهش نوسانات آن کمک کند. بدیهی‌ست اجرای مؤثر این سیاست نیازمند مدیریت دقیق و هماهنگی با سایر سیاست‌های اقتصادی است (صمدی و همکاران، ۱۳۹۸).

چالش‌ها و فرصت‌های اجرای عملیات بازار باز در ایران

اجرای عملیات بازار باز در ایران، با وجود برخی چالش‌ها، فرصت‌های مهمی را نیز برای بهبود سیاست‌های پولی و دستیابی به ثبات اقتصادی فراهم می‌کند. توسعه بازارهای مالی داخلی یکی از عوامل کلیدی در این زمینه است. با گسترش و تعمیق بازار اوراق بهادار، بانک مرکزی می‌تواند انعطاف‌پذیری بیشتری در اجرای عملیات بازار باز داشته باشد و تأثیرات مثبت بیشتری بر نقدینگی و نرخ ارز اعمال کند. در این خصوص مسئله ارتقای شفافیت در سیاست‌گذاری‌ها و افزایش ارتباطات مؤثر با اذهان عمومی نیز می‌تواند به کاهش انتظارات تورمی و افزایش اعتماد عمومی به بانک مرکزی منجر شود. این امر به نوبه خود می‌تواند تأثیر عملیات بازار باز را تقویت کرده و به تثبیت نرخ ارز کمک کند. بدین جهت بانک مرکزی ایران با تقویت شفافیت و اطلاع‌رسانی دقیق، می‌تواند به بهبود انتظارات اقتصادی و کاهش تورم کمک نماید. بهبود ساختار نظام بانکی و افزایش کارایی آن نیز از جمله مواردی است که می‌تواند نقش مهمی در اجرای موفق عملیات بازار باز ایفا کند. با تقویت سلامت مالی بانک‌ها و ارتقای نظارت و تنظیم مقررات، توانایی بانک‌ها در واکنش به سیاست‌های پولی افزایش می‌یابد و اثرگذاری این سیاست‌ها بر اقتصاد بهبود می‌یابد. همچنین هماهنگی بین سیاست‌های پولی و مالی نیز در این رابطه از پر اهمییت‌ترینِ موارد است که لاجرم میباسیت با اتخاذ رویکردی جامع و هماهنگ در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی به سمت کنترل تورم و به تبع جلوگیری ازنوسانات سایر بازارها قدم برداشت.

به جهت جمع‌بندی مجموعا می‌توان میگفت عملیات بازار باز به‌ عنوان یکی از ابزارهای کلیدی سیاست پولی، نقش مهمی در کنترل کمیت‌های پولی، تثبیت نرخ بهره و کاهش نوسانات نرخ ارز ایفا می‌کند. برای دستیابی به این هدف، اقتصاد ایران نیازمند رویکردی جامع است که شامل افزایش شفافیت، توسعه بازارهای مالی، بهبود ساختار نظام بانکی و هماهنگی بین سیاست‌های پولی و مالی باشد. اجرای مؤثرتر عملیات بازار باز در این چارچوب می‌تواند به کاهش تورم، تثبیت نرخ ارز و بهبود اعتماد عمومی به سیاست‌های اقتصادی منجر شود. با توجه به تجربیات جهانی و تحقیقات علمی، تمرکز بر اصلاحات و بهبود نهادهای مالی در کنار کارکرد دقیق‌تر سیاست‌های پولی می‌تواند مسیر را برای اجرای موفق عملیات بازار باز در ایران هموار کند. اقدامات انجام‌شده در سال‌های اخیر نشان‌دهنده پیشرفت در این زمینه است و با ادامه این مسیر امید است به نتایج مطلوب بتوان دست یافت.

بخشی از منابع:

1. IMF. (۲۰۲۳). World Economic Outlook, October ۲۰۲۳. International Monetary Fund.
2. WB. (۲۰۲۳). Policy Frameworks for Developing Economies. World Bank Publications.
3. SSRN. (۲۰۲۲). Monetary Policy in Emerging Markets. Social Science Research Network.
4. ISI. (۲۰۲۲). Research on Monetary Policy Tools in High-Inflation Economies.
5. صمدی، م. و همکاران. (۱۳۹۸). بررسی تأثیر سیاست‌های پولی بر نرخ ارز در ایران. فصلنامه تحقیقات اقتصادی.
6. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران. (۱۳۹۹). گزارش اقتصادی و ترازنامه. بانک مرکزی.
7. احمدی، ع. (۱۴۰۰). نقش استقلال بانک مرکزی در اثربخشی سیاست‌های پولی. نشریه اقتصاد پولی و بانکی.
8. Souh African Reserve Bank. (۲۰۱۵). "Monetary Policy Review."
9. Reserve Bank of India. (۲۰۱۵). "Monetary Policy Report."